รู้จักพันธุ์กาแฟ ☕ ความแตกต่างระหว่าง Arabica, Robusta, Liberica และ Excelsa พร้อมคำศัพท์สำคัญ Species, Variety, Cultivar (พื้นฐาน-ขั้นสูง พร้อมตัวอย่าง 5 ประเทศ)

ทำความเข้าใจเกี่ยวกับคำศัพท์ทางพฤกษศาสตร์ในบริบทของกาแฟ โดยเฉพาะคำสำคัญ ได้แก่...

Species (ชนิด) = ระดับหลักของการจัดจำแนกพืช

Primary Variety (พันธุ์หลัก / พันธุ์พื้นฐาน) = พันธุ์ย่อยสำคัญที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ เป็นต้นทางของพันธุ์อื่น ๆ ไม่ใช่ผลจากการข้ามพันธุ์หรือคัดเลือก

Other Varieties (พันธุ์ย่อยอื่น ๆ) = พันธุ์ย่อยที่เกิดจากกลายพันธุ์หรือพัฒนาขึ้นจากการคัดเลือกหรือข้ามพันธุ์ ไม่ใช่พันธุ์หลัก

Cultivar (พันธุ์เพาะปลูก) = พันธุ์ที่มนุษย์พัฒนา ปรับปรุง หรือสร้างขึ้นโดยกระบวนการคัดเลือกและผสมข้ามพันธุ์

การจัดจำแนกสายพันธุ์กาแฟ (Coffee Genetic Lineage) จากระดับสูงไปต่ำ เป็นดังนี้ Species > Primary Variety > Other Varieties > Cultivar

🍃📖🌱

การจัดจำแนกพันธุ์ในกาแฟ

1. ชนิด (Species)

ชนิดของกาแฟที่รู้จักกันทั่วไป ได้แก่

🟤Coffea arabica (Arabica)

พันธุ์หลักที่ปลูกมากที่สุดในโลก มีรสชาติซับซ้อน หวาน และกรดสูง ปลูกในที่สูงและอากาศเย็น

🟤Coffea canephora (Robusta)

มีความต้านทานโรคสูง ผลผลิตมาก รสชาติขมและบอดี้หนักกว่าพันธุ์ Arabica มักใช้ในกาแฟสำเร็จรูปและผสม

🟤Coffea liberica (Liberica)

มีเมล็ดใหญ่ รสชาติและกลิ่นเฉพาะตัว มักปลูกในบางภูมิภาค มีความทนทานต่อสภาพอากาศร้อนชื้น

🟤Coffea excelsa (Excelsa)

มีรสชาติเป็นเอกลักษณ์ มีกลิ่นผลไม้และรสชาติแปลกใหม่ (บางครั้งอาจถูกจัดเป็น Primary Variety ของ Liberica)

ชนิดเหล่านี้วิวัฒนาการตามธรรมชาติโดยไม่มีการข้ามพันธุ์จากมนุษย์

🌍🍀🌾

2. พันธุ์หลัก (Primary Varieties)

พันธุ์หลัก หมายถึงกลุ่มพันธุ์ย่อยที่สำคัญและเป็นต้นทางของพันธุ์อื่น ๆ เช่นใน Coffea arabica ซึ่งเป็นพันธุ์พื้นฐานเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ ไม่ใช่ผลจากการข้ามพันธุ์หรือคัดเลือก เช่น

🟤Typica – พันธุ์หลักที่พบได้ในธรรมชาติ และเป็นจุดกำเนิดของพันธุ์ย่อยอื่น ๆ

🟤Bourbon – กลายพันธุ์จาก Typica บนเกาะเรอูนียง (ถือเป็น natural mutation แต่บางสถาบัน เช่น World Coffee Research จัดว่าเป็น Heirloom Variety)

🟤Gesha (Geisha) – หนึ่งในพันธุ์พื้นเมืองในกลุ่ม ที่ค้นพบในป่าแถบหมู่บ้านเกชา ประเทศเอธิโอเปีย เป็น landrace (พันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิม) ที่ไม่ได้เกิดจากการพัฒนาโดยมนุษย์ จึงจัดอยู่ในกลุ่มพันธุ์หลัก

หมายเหตุ: Species อื่น ๆ ส่วนใหญ่จะไม่มีการแบ่งพันธุ์หลักชัดเจนเหมือน Arabica แต่จะเน้นไปที่กลุ่มพันธุ์พื้นเมืองและ Cultivar ที่พัฒนาขึ้นเพื่อตอบโจทย์เชิงพาณิชย์และความต้านทานโรคมากกว่า

🌱🧬🌿

3. พันธุ์ย่อยอื่น ๆ (Other Varieties)

พันธุ์ย่อยเหล่านี้ไม่ใช่พันธุ์พื้นฐาน และอาจเป็นผลของ

🟤การกลายพันธุ์ภายในพันธุ์หลัก

🟤การคัดเลือก

🟤การผสมข้ามพันธุ์แบบธรรมชาติหรือโดยมนุษย์

ตัวอย่างเช่นใน Coffea arabica

⚪Caturra – กลายพันธุ์จาก Bourbon

⚪SL28, SL34 – คัดเลือกจาก Typica เพื่อความทนทานต่อโรค (โดย Scott Agricultural Laboratories ประเทศเคนยา)

🌾🔬🌱

4. พันธุ์เพาะปลูก (Cultivars)

พันธุ์เพาะปลูก (Cultivars) คือพันธุ์ที่พัฒนาขึ้นโดยมนุษย์ เช่น

🟤Catuai – เกิดจากการข้ามพันธุ์ระหว่าง Mundo Novo กับ Caturra

🟤Pacamara – เกิดจากการข้ามระหว่าง Pacas กับ Maragogipe

🟤Catimor – พัฒนาจากการข้ามพันธุ์ระหว่าง Arabica กับ Robusta (Timor Hybrid)

พันธุ์เหล่านี้มีจุดประสงค์เฉพาะ เช่น การให้ผลผลิตสูงขึ้น หรือความทนทานต่อโรค

🌱🌿📗

Heirloom Variety คืออะไร?

คำว่า Heirloom Variety หรือ พันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิม หมายถึงสายพันธุ์พืชที่ได้รับการปลูกและส่งต่อกันมาหลายชั่วอายุคน โดยไม่ผ่านการปรับปรุงพันธุ์ในลักษณะสมัยใหม่ เช่น การตัดต่อพันธุกรรมหรือโครงการปรับปรุงพันธุ์เชิงอุตสาหกรรม

ส่วนมากเกิดจาก การคัดเลือกตามธรรมชาติ หรือ การคัดเลือกโดยเกษตรกรในท้องถิ่น โดยอาศัยประสบการณ์และสภาพแวดล้อมเฉพาะถิ่น

⚪ พันธุ์ป่า – หากเป็นพันธุ์พื้นเมืองที่พบในเอธิโอเปีย เช่น พันธุ์ที่ไม่มีชื่อจำเพาะ หรือพบเฉพาะในแปลงฟาร์มใดฟาร์มหนึ่ง มักเรียกรวมว่า Ethiopian Heirloom Varieties

⚪ พันธุ์พื้นเมืองเฉพาะฟาร์ม/พื้นที่ – Heirloom ที่มีชื่อเฉพาะและมีการจำแนกชัดเจน อาจจัดอยู่ในกลุ่ม Primary Varieties (ถ้ามีความสำคัญในลำดับสายพันธุ์) หรือ Other Varieties (ถ้าเกิดจากการคัดเลือกย่อยในระดับฟาร์ม)

🌳📘🧪

ความสับสนระหว่าง Variety กับ Cultivar

ในทางพฤกษศาสตร์สากล...

⚫Variety คือ ลักษณะที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ หรือได้รับการคัดเลือกในธรรมชาติ

⚫Cultivar คือ ผลลัพธ์จากการพัฒนาและคัดเลือกโดยมนุษย์

ในบริบทของกาแฟ โดยเฉพาะสายพันธุ์อาราบิก้า...

⚪Typica, Bourbon, Caturra และ Gesha แม้จะได้รับความนิยมในเชิงพาณิชย์ แต่ล้วนมีต้นกำเนิดจากการกลายพันธุ์ในธรรมชาติหรือการคัดเลือกโดยธรรมชาติ จึงจัดอยู่ในกลุ่ม Botanical Varieties (พันธุ์พฤกษศาสตร์แท้)

ส่วน SL28 และ SL34 แม้จะมีลักษณะทางพันธุกรรมที่คงที่เหมือนพันธุ์ทั่วไป แต่เป็นผลลัพธ์จากกระบวนการคัดเลือกโดยมนุษย์ (human selection) จึงจัดอยู่ในกลุ่ม Selected Varieties ไม่ใช่ Botanical Varieties โดยตรง

⚪Catuai, Pacamara, Catimor – เกิดจากการข้ามพันธุ์โดยมนุษย์เพื่อปรับปรุงคุณลักษณะ จึงจัดเป็น Cultivars

หมายเหตุ: ตัวอย่างการเขียนชื่อพันธุ์พืช

⚪Botanical Variety มีการตั้งชื่อตามระบบทวินาม 3 ส่วน เช่น Coffea arabica var. bourbon

⚪Cultivar จะเขียนอยู่ใน อัญประกาศเดี่ยว (‘ ’) และไม่ใช้ตัวเอียง เช่น Coffea arabica ‘Catimor’

🌏☘️📖

ตัวอย่างพันธุ์กาแฟและการจำแนกในประเทศต่าง ๆ

1. ประเทศเคนยา (Kenya)

⚫Primary Varieties (พันธุ์หลัก): Typica, Bourbon, Caturra

⚫Other Varieties (พันธุ์ย่อย): SL28, SL34 (คัดเลือกจาก Typica เพื่อความทนทานและรสชาติ)

⚫Cultivars (พันธุ์เพาะปลูก): K7, Ruiru 11, Batian (พัฒนาโดยการข้ามพันธุ์หรือคัดเลือกเพื่อเพิ่มผลผลิตและต้านทานโรค)

หมายเหตุ: SL28 และ SL34 แม้พัฒนาผ่านกระบวนการคัดเลือกโดยมนุษย์ แต่ไม่ใช่การ crossbreed แบบ Cultivar จึงยังถือเป็น Varieties

2. ประเทศโคลอมเบีย (Colombia)

⚫Primary Varieties: Typica, Bourbon, Caturra

⚫Other Varieties: – (โคลอมเบียเน้นการพัฒนา Cultivars มากกว่าการใช้พันธุ์ย่อยธรรมชาติ)

⚫Cultivars: Colombia, Castillo, Tabi, San Bernardo (พัฒนาจากการข้ามพันธุ์และคัดเลือกเพื่อเพิ่มความทนทานต่อโรคและปรับปรุงรสชาติ)

3. ประเทศเยเมน (Yemen)

⚫Primary Varieties: Typica, Bourbon (ที่แพร่กระจายมาจากเอธิโอเปียและเริ่มมีการปลูกอย่างจริงจังในเยเมน เป็นจุดเริ่มต้นของการแพร่พันธุ์กาแฟไปทั่วโลก)

⚫Other Varieties: พันธุ์พื้นเมืองในพื้นที่สูงของเยเมนที่ผ่านการคัดเลือกตามธรรมชาติ เช่น Mocha-type, Ismaili, Matari

⚫Cultivars: — (ไม่มีการพัฒนา Cultivar แบบสมัยใหม่ เน้นการคัดเลือกแบบดั้งเดิม)

หมายเหตุ: เยเมนมีบทบาทสำคัญในประวัติศาสตร์กาแฟ เป็นหนึ่งในประเทศแรกที่ปลูกและส่งออกกาแฟไปยังภูมิภาคอื่น เช่น อินเดียและยุโรป โดยสายพันธุ์ในเยเมนเป็นจุดกำเนิดของ Typica และ Bourbon ที่ภายหลังแพร่กระจายไปทั่วโลก

4. ประเทศเอธิโอเปีย (Ethiopia)

⚫Primary Varieties: Gesha (Geisha), Typica (รวมถึงกลุ่มพันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิม)

⚫Other Varieties: พันธุ์พื้นเมืองตามภูมิภาคต่าง ๆ (มีความหลากหลายสูง และยังคงกลายพันธุ์ตามธรรมชาติ)

⚫Cultivars: — (มีพันธุ์ที่พัฒนาขึ้นโดยมนุษย์บ้าง แต่ยังใกล้ชิดกับพันธุ์พื้นเมืองมาก และมักยังจัดในกลุ่ม Varieties)

หมายเหตุ: เอธิโอเปียเป็นแหล่งกำเนิดของ Arabica และมีความหลากหลายทางพันธุกรรมสูงที่สุด

5. ประเทศบราซิล (Brazil)

⚫Primary Varieties: Bourbon, Typica

⚫Other Varieties: Caturra (กลายพันธุ์จาก Bourbon)

⚫Cultivars: Catuai, Mundo Novo, Obatã(พัฒนาขึ้นโดยมนุษย์เพื่อเพิ่มผลผลิตและความทนทาน)

หมายเหตุ: บราซิลเป็นผู้นำในการพัฒนา Cultivars โดยใช้พันธุ์พื้นฐาน Bourbon และ Typica เป็นฐานพันธุกรรม

🗺️🌿📜

สรุปสายวิวัฒนาการโดยย่อ

กาแฟอาราบิก้ามีต้นกำเนิดจากป่าในเอธิโอเปีย ก่อนจะถูกนำไปปลูกในเยเมน กลายเป็นสายพันธุ์พื้นเมืองที่เป็นต้นทางของพันธุ์หลักสำคัญ เช่น Typica และ Bourbon ซึ่งต่อมาได้แพร่กระจายไปทั่วโลก...

เอธิโอเปีย (Ethiopia)

  ⬇ ส่งกาแฟไปยังเยเมน (ผ่านเส้นทางการค้าในศตวรรษที่ 15–16)

เยเมน (Yemen) → เกิดสายพันธุ์พื้นเมือง เช่น Ismaili, Matari

  ⬇ ส่งออกทางเมืองท่า Mocha (บนชายฝั่งทะเลแดง — ศูนย์กลางการค้ากาแฟยุคแรก)

  ⬇

  Typica → อินเดีย (อินเดียใต้ โดยเฉพาะบาบาบูดัน) → อินโดนีเซีย (เกาะชวา ฯลฯ) → ทั่วโลก

  Bourbon → เกาะเรอูนียง (โดยฝรั่งเศส) → บราซิล → ลาตินอเมริกา

🎯🧠📌

สรุป

⚫Species (ชนิด) = ระดับสูงสุด เช่น Coffea arabica

⚫Primary Variety (พันธุ์หลัก / พันธุ์พื้นฐาน) = กลุ่มพันธุ์พื้นฐานสำคัญที่เป็นต้นกำเนิด เช่น Typica, Bourbon, Gesha

⚫Other Varieties (พันธุ์ย่อยอื่น ๆ) = พันธุ์ที่เกิดจากการกลายพันธุ์หรือคัดเลือกภายในพันธุ์หลัก เช่น Caturra, SL28

⚫Cultivar (พันธุ์เพาะปลูก) = พันธุ์ที่มนุษย์พัฒนา เช่น Catuai, Pacamara

พันธุ์กาแฟทั้งหมดที่กล่าวถึง ไม่ว่าจะเป็น Ethiopian Landraces, Typica, Bourbon หรือ Gesha ต่างก็ยังคงอยู่ภายใต้ชนิดเดียวกัน คือ Coffea arabica ซึ่งเป็นสายพันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิมที่มีความหลากหลายทางพันธุกรรมสูงที่สุด

Ethiopian Landraces ถือเป็นพันธุ์หลัก (Primary Varieties) ที่เป็นต้นกำเนิดของพันธุ์ย่อยและพันธุ์เพาะปลูกต่าง ๆ เช่น Typica และ Bourbon ซึ่งผ่านการกลายพันธุ์หรือกระจายพันธุ์ไปยังภูมิภาคอื่น ๆ ขณะที่ Gesha (Geisha) เป็นพันธุ์ป่าที่ยังคงรักษาลักษณะดั้งเดิมใกล้เคียงกับพันธุ์พื้นเมืองของเอธิโอเปียมากที่สุด โดยพันธุ์ทั้งหมดนี้ไม่ได้เปลี่ยนชนิดของพืช แต่เป็นการพัฒนาและเปลี่ยนแปลงภายในชนิดเดียวกันผ่านกระบวนการธรรมชาติและโดยมนุษย์

Ethiopian Landraces

├── Typica ──► Bourbon

│

└── Gesha (แยกออกมาโดยตรงจาก Landrace อีกสายหนึ่ง)

⚫Typica กับ Bourbon มีความสัมพันธ์โดยตรงทางวิวัฒนาการ (Bourbon มาจาก Typica)

⚫แต่ Gesha เป็นกลุ่มพันธุ์ดั้งเดิมที่แยกออกมาต่างหากจากกลุ่ม Ethiopian Landrace โดยไม่ใช่ลูกหลานของ Typica หรือ Bourbon

Cultivars และ Other Varieties แทบทั้งหมดมีรากฐานจาก Primary Varieties อาจมีกรณีพิเศษที่มีการนำพันธุ์จากสายพันธุ์อื่นมาผสม (เช่น hybrid กับ C. canephora) แต่โดยโครงสร้างหลัก สายพันธุ์กาแฟอาราบิก้าแทบทั้งหมดพัฒนาจากพันธุ์หลักอย่าง Typica, Bourbon, หรือ Gesha

📚🔍✨

อ้างอิง:

World Coffee Research: Arabica Coffee Varieties Catalog

Specialty Coffee Association (SCA): Coffee Plant Terminology

Jean Nicolas Wintgens (ed.), "Coffee: Growing, Processing, Sustainable Production"

International Coffee Organization (ICO): Coffee Botany and Varieties

International Union for the Protection of New Varieties of Plants (UPOV): Guidelines on Cultivar Protection

ICNCP – International Code of Nomenclature for Cultivated Plants

Office of the Royal Society. The term “สายพันธุ์” (sai-phan / lineage, strain, variety). December 29, 2010.